Historia Wielunia

kegy44

Witam serdecznie. To mój pierwszy temat na forum, więc proszę o wyrozumiałość :D
Jestem mieszkańcem Białej i żywo interesuje mnie historia mojej miejscowości. W Wikipedii znajduje się informacja, że kiedyś znajdowało się tutaj założenie obronne, najprawdopodobniej tzw. fortalicja. niestety, oprócz tych kilku zdawkowych informacji nie udało mi się uzyskać nic więcej... Jeśli ktoś dysponuje większą wiedzą na ten konkretny temat, to będę wdzięczny. Pozdrawiam!

Eagle

Tyle mi się na dzisiaj udało ustalić. Pozdrawiam.

Fortalicium cum fossatus

Część wsi nosi nazwę Biała Kopiec. Na południowym skraju przechodzącej przez wieś drogi, około 500 m na zachód od kościoła znajduje się zespół stawów rybnych. W ich obrębie, w odległości około 50 m od drogi krajowej nr 8, znajduje się duża płaska wyspa (około 100x70 m) o formie czworokąta z zaokrąglonymi brzegami. Teren wyspy jest zamieszkały, znajdują się na niej zabudowania należące do rodziny Mielczarków. Miejsce to jest pozostałością po fortalicji szlacheckiej.
W większości pozycji dotyczących ziemi wieluńskiej rok 1551 podawany jest błędnie jako data pierwszej wzmianki o fortalicji w Białej. Tymczasem pierwsza znana wzmianka jest niemalże sto lat starsza i pochodzi z 1469 roku, kiedy to Katarzyna, córka Mikołaja Dundy, upomina się po jego śmierci o ojcowiznę z fortalicją w Białej. Trudno powiedzieć, czy warownię wzniósł rycerz Mikołaj Dunda, czy może istniała ona już wcześniej, jednak ta informacja wyraźnie wskazuje, że fortalicja istniała co najmniej od połowy XV wieku.
Pod koniec XV wieku dobra z fortalicją w Białej znalazły się w ręku Jana Kośmidra Gruszczyńskiego. Andrzej Dunda (prawdopodobnie bratanek Mikołaja Dundy) wygrał proces z Janem Kośmidrem i został wwiązany z pełnomocnictwa królewskiego w dobra Kośmidra w Białej i w znajdującą się tam fortalicję.
W 1993 roku, na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Sieradzu, przeprowadzono tutaj badania sondażowe. Dokonano 15 odwiertów i 1 wykop sondażowy. Natrafiono na liczne fragmenty naczyń glinianych, kafli piecowych, kamiennego bruku, fragmenty cegieł, glinianej polepy, węgli drzewnych, kości zwierzęcych i inne (w sumie zgromadzono 493 zabytki). Wyniki badań zostały opisane w pracy pt.: „Nowożytne założenie obronne w miejscowości Biała, gm. loco, woj. sieradzkie w świetle badań weryfikacyjnych przeprowadzonych w 1993 roku”.
Na podstawie badań stwierdzono także, że wyspa była terenem bezustannego użytkowania od drugiej ćwierci XVI wieku aż po czasy współczesne. Ze względu na niewielki zakres prac nie udało się ustalić rozplanowania zabudowy wyspy, jednak ustalono hipotetycznie, że w miejscu gdzie przeprowadzono wykop sondażowy, znajdował się murowany budynek o orientacyjnych wymiarach 15x12 m.
Pozostałe ustalenia oparte na wnikliwej analizie terenu pozwalają stworzyć hipotezę, że wyspa stanowiła czworoboczny narys obronny, poprowadzony prawdopodobnie linią drewnianego parkanu, z drewnianymi basztami wysuniętymi z lica ściany. Wewnątrz, oprócz murowanej kamienicy, znajdowała się drewniana zabudowa o funkcjach pomocniczych i gospodarczych. Taki charakter zabudowy szczególnie popularny był w architekturze obronnej południowo-wschodniej Polski XVI i XVII wieku, co wcale nie wyklucza istnienia podobnych założeń w Polsce Zachodniej.

W inwentarzu z 1683 roku znajduje się opis kamienicy szlacheckiej znajdującej się w Białej. Oto on: „Najprzód kamienica pod gontami staremi, miejscami dranicami poprawiona. Pod nią sklepów równo z ziemią siedem, bez drzwi, prócz jednych prostych z desek na obłąkach drewnianych. Z wejścia kominów murowanych wywiedzionych trzy. Z wejścia na górę wschód, na górze sień, do niej drzwi dębowe z balasów prostego ciosania, przy nich zawias wielkich żelaznych dwie, haki żelazne w murze dwa, okna z kratą żelazną murowane, bez szkła, wprawione. Sionka bez drzwi do pieców, w niej okno tylko z ramami staremi i kratą żelazną. Z tej sionki izba, do niej drzwi malowane, stare, złe, zawias na hakach żelaznych dwie pobielanych, w tej izbie piec biały, malowany, wielki, stary, miejscami gliną polepiony. Okien trzy pustych, między którymi w jednej kwaterze dwie całe, trzecia papierami zalepiona, a czwarta quarta jako i dwie okna deskami pozabijane, służba malowana z szafką, bez zamknięcia, stara. Z tej izby drzwi prosto do piwnicy z zawiasami dwiema, a na tym wrzeciądz i dwa skoble. Ławy dwie stalarską robotą stare, posadzka stara, poprawiana, balja prosta podwleczona. Z tej izby na prawo izdebka mała, do niej drzwi stare malowane na zawiasach, skoblów dwa z wrzeciądzem, haczyk z dwoma skoblami. W niej piec biały, malowany, stary, kominek, okno w drzewo, krata w oknie żelazna. Z tejże izby sklep, do niego drzwi żelazne, zawias dwie, haków w murze żelaznych trzy, wrzeciądz, antaba ręczna wielka, wrzeciądz i skobel bez zamka, w oknie tylko krata żelazna, miejscami powyłomywana. W sklepieniu wici wmurowanych żelaznych do drągów cztery. Item z sieni z wejścia w przód izdebka, drzwi malowane stare na dwóch zawiasach, antaba, haczyk ze skobelkami dwiema, piec malowany stary, okien dwie, jedno miejscami w ołów, miejscami w drewno, stare pozalepiane, drugie takoż, w nich kraty żelazne. Obraz Beatissima Virginis, drzewiana possowa, posadzka drewniana, jako w wszelkiej izbie. Z tej izdebki alkierz, drzwi na zawiasach malowane, hantab, wrzeciądz z skoblami, stoły z krokwiami, ława stolarską robotą…”
Autorzy pracy pt.: „Nowożytne założenie obronne w miejscowości Biała, gm. loco, woj. sieradzkie w świetle badań weryfikacyjnych przeprowadzonych w 1993 roku”, twierdzą, że wspomniana w inwentarzu renesansowa kamienica znajdowała się właśnie na otoczonej fosą wyspie i została rozebrana na przełomie XVIII i XIX wieku. Fosa została z czasem przekształcona w stawy rybne.
Rezydencjalno-obronny dwór w Białej uznany został jako miniaturka Podhorców czy Krzyżtoporu, dostosowana do potrzeb podwieluńskiej rodziny szlacheckiej.

Dużą ciekawostką jest fakt, że podobna kamienica na kopcu, oblanym wodami, powstała także w Białej Szlacheckiej koło Pajęczna. Miejscowość to należała w XVI wieku do słynnych kronikarzy: Marcina i Joachima Bielskich herbu Prawdzic. Nie byli oni spokrewnieni z Wieruszami Bielskimi.
Udokumentowane dzieje Białej (pajęczańskiej), zwanej również Białą Szlachecką, sięgają roku 1398, kiedy wzmiankowany był Ziemko z Białej (Zemko de Bala). W dokumentach z XVI w. Biała (Byala) występuje jako wieś w parafii Pajęczno, leżąca zgodnie z dokumentami z lat 1511-1518, w powiecie radomszczańskim i województwie sieradzkim. W latach 1552-1553 wymieniano Białą (Biala) jako włość szlachecką. Wtedy zapewne powstała obronna rezydencja. W styczniu 1588 roku dwór został spalony przez oddział Stanisława "Diabła" Stadnickiego. Później obiekt odbudowano. W ruinie ponownie był w roku 1770. Świadczy o tym poniższy opis, zaczerpnięty ze sporządzonego wówczas inwentarza: „Dworu żadnego nie masz, tylko kamienica pusta, już pozawalana, chałupa dla folwarcznej gospodyni, chlewy, obory między któremi przejazd na podwórze. Te wszystkie budynki woda ze trzech stron oblewa”. W 1820 roku obiekt został odbudowany i dopiero po II wojnie światowej ostatecznie rozebrany. Jeszcze w latach 50-tych XX w. istniały części piwniczne dawnego dworu. Obecnie pozostały tylko zachowane w większości ziemno-wodne elementy założenia obronnego.
Istnienie dwóch podobnych, rezydencjalno-obronnych założeń w dwóch różnych miejscowościach o nazwie Biała, sprawia historykom wiele kłopotów. Obie miejscowości często bywają ze sobą mylone. Nawet tak wybitny specjalista budownictwa obronnego średniowiecza i czasów nowożytnych, profesor archeologii Leszek Kajzer dwukrotnie już w swoich pracach zmieniał zdanie względem inwentarza z 1683 roku i opisywanej w nim kamienicy.

kegy44

Serdecznie dziękuję za tą masę informacji. Szczerze mówiąc podejrzewałem tę wysepkę Smile

, nie sądziłem jednak iż odnaleziono tam coś więcej, niż parę sczerniałych pni...Swoją drogą, ciekawe czy nazwa Biała KOPIEC nie zawdzięcza swej nazwy owej Fortalicji. Pozdrawiam!

Eagle

Oczywiście, że zawdzięcza.